fragment wiersza Krystyny Miłobędzkiej [dokładnie czoło]

Gest scalenia – gest ocalenia

Bruno Schulz w swym słynnym traktacie o manekinach kazał bohaterowi wygłosić nader obrazoburczą i w jego przekonaniu heretycką deklarację:

Nasze kreatury nie będą bohaterami romansów w wielu tomach. Ich role będą krótkie, lapidarne, ich charaktery - bez dalszych planów. Często dla jednego gestu, dla jednego słowa podejmiemy się trudu powołania ich do życia na tę jedną chwilę. Przyznajemy otwarcie: nie będziemy kładli nacisku na trwałość ani solidność wykonania, twory nasze będą jak gdyby prowizoryczne, na jeden raz zrobione. Jeśli będą to ludzie, to damy im na przykład tylko jedną stronę twarzy, jedną rękę, jedną nogę, tę mianowicie, która im będzie w ich roli potrzebna. Byłoby pedanterią troszczyć się o ich drugą, nie wchodzącą w grę nogę. Z tyłu mogą być po prostu zaszyte płótnem lub pobielone. Naszą ambicję pokładać będziemy w tej dumnej dewizie: dla każdego gestu inny aktor. Do obsługi każdego słowa, każdego czynu powołamy do życia innego człowieka.

Prawdopodobnie wówczas jeszcze autor Sklepów cynamonowych nie spodziewał się, w jak wielu sytuacjach słowa te okażą punktem odniesienia, automatyczną asocjacją, jak bardzo angażować i radować będzie wszelki dowód na to, że nie są ostatecznie - nie mają mocy profetycznej.

Nie dziwi zatem fakt, że zacytowany fragment bywa pierwszym skojarzeniem w zetknięciu z nowymi rzeźbami Anny Ilskiej-Gruchot. I nie chodzi tu, bynajmniej, o prostą ekwiwalencję, bo ta nie byłaby warta uwagi, lecz o zmaganie dwóch koncepcji ludzkiej demiurgii, dwóch skondensowanych emblematów człowieczeństwa i dwóch diagnoz ludzkiej kondycji.

W stronę jednego gestu

Zaprezentowane w ramach wystawy rzeźby mają ewidentnie jedną wspólną cechę z Schulzowskimi manekinami, utrwalają, eksponują i nobilitują gest. A czynią to z przekonaniem, że jest on pełniejszym identyfikatorem człowieka niż linie papilarne czy ślad genetyczny. Gestu nie da się skutecznie sfałszować, ma zbyt wiele faz, towarzyszy mu zbyt wiele niuansów, które zawsze pozostaną osobne, niepodrabialne i nieprzetwarzalne. Wszystko wszakże pod jednym warunkiem – dotrzeć musimy do jądra gestu, a nie do jego osnowy, trzeba uchwycić go w takim stadium, które jest jego syntezą i decyduje o swoistości, jest tą nanosekundą, której nie wolno mylić z przypadkową stop-klatką.

Rzeźby Anny Ilskiej-Gruchot nie tylko potrafią ten moment okiełznać, ale wskazują też na element równie istotny, choć nader często bagatelizowany. Gest – czy raczej ta najważniejsza jego faza - to również apogeum ludzkich możliwości kreacyjnych. To owa chwila, gdy człowiek podporządkowuje jednemu mikrozdarzeniu całą swą fizyczność i wszelkie zewnętrzne konteksty. Świat dookolny i nasza cielesna powłoka na moment istnieją tylko po to, by eksponować ów gest, któremu zostały podporządkowane.

W dwie strony trwania

Schulz wyraźnie stawiał na nietrwałość, na niemożność zachowania choćby śladu gestu, który raz już zaistniał. Wszelkie próby repetycji prowadziły - w świetle tej koncepcji - co najwyżej do niezamierzonej parodii. Stąd, jak można sądzić, ta wszechobecna skłonność do ilościowej i jakościowej redukcji wszelkich humanoidalnych form bytu - potrzeba stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo manekina.

Credo artystyczne Anny Ilskiej-Gruchot wydaje się pod tym względem wyraźnie odmienne. Miejsce nietrwałych materiałów zastępuje tu stabilne tworzywo, w którym gest się utrwala i nabiera wagi - fizycznego i gatunkowego ciężaru; a podporządkowany mu kontekst ulega substancjalnemu scaleniu; stapia się w tło - w posłusznym akcie chwilowej autodegradacji. Redukcja nie musi bowiem oznaczać ulotności – przeciwnie, może stać się jej jawną antytezą, przeciwwagą dla wszystkiego, co prowizoryczne. 

Łatwo dostrzec w zaprezentowanych rzeźbach, że wszystko się tam unifikuje, traci indywidualne rysy i znaki szczególne. Pozostaje tylko (i aż) ocalony w scalonym świecie gest, który paradoksalnie ożywa tym wyraźniej, w im mniej ożywionej materii został utrwalony. I jeśli przyjąć, że na początku był chaos, a zaraz po nim unicestwiający go gest kreacji, to wystawa ta zabiera nas właśnie do tego momentu – do praźródła prawdziwej demiurgii.

Tomasz Gruchot

Inspiracją do rozważań nad RZECZAMI, KTÓRE NAM SIĘ ZDARZAJĄ była myśl Isaaca Singera, który stwierdził, że czytelnikowi warto ofiarować historię swojego życia, każdy bowiem inny zaproponowany przez niego temat, może być lepiej znany czytelnikowi niż jemu samemu.

I tak też zaczęłam przechadzać się ścieżkami życia, słuchając jak

„Biją śpiesznie zegary

terczą, tętnią i kują,

w progu życia warują,

siekąc czasu obszary.

Tną godziny w pstre chwile,

a chwile w okamgnienia (...)”*

Czasowi powierzyłam w tej opowieści rolę narratora, który odsłania i zasłania kurtynę życia.

Historie przeze mnie opowiadane są bardzo osobistą refleksją nad dzieciństwem, młodością, dojrzałością i starością.

Siebie samą stawiam w pozycji twórcy-obserwatora, korzystającego z doświadczeń własnego dzieciństwa i młodości, chcącego przenieść świeżość spojrzenia, autentyczność przeżywania i radość czerpaną z tego okresu na dojrzałość i starość, co czyni konwencję lekko niepoważną.

Silny wątek autobiograficzny ujawniający się zarówno w doborze sytuacji, jak i typie pokazywanych postaci jest próbą zmierzenia się z czasem, ale również w pewnym sensie chęcią podzielenia się własną filozofią życia.

Akceptacja przemijalności życia doprowadza do chęci rejestrowania i interpretowania najdrobniejszych jego przejawów. Interpretację poprzedza analiza i porównanie czynione względem siebie, to zaś prowadzi do ciągłego wzbogacania procesu samopoznania.

Anna Ilska-Gruchot

* Maria Pawlikowska Jasnorzewska; „Czerwony zegar” ze zbioru „Tęsknoty szalone”; Książka i Wiedza, 1998